SP1601B: De oudste verwijzing naar de geselpraktijken van broer Cornelis. Tekstbijlage.

DE OUDSTE VERWIJZING NAAR DE GESELPRAKTIJKEN VAN BROER CORNELIS: TEKSTBIJLAGE

DE CLAGHE VANDEN INQUISITEUR, MEESTER PIETER TITELMANUS

Exemplaar Centrale Bibliotheek Rijksuniversiteit Gent: Gent. 278(1).

Verantwoording transcriptie

De u/v en i/j-spelling zijn aan het moderne Nederlandse gebruik aangepast. Afkortingen zijn stilzwijgend opgelost.Toevoegingen van de tekstbezorger staan tussen vierkante haken.

[fol. A1r]

De claghe vanden Inquisiteur, Meester Pieter Titelmanus, Deken van Ronche.

Ic alendich Inquisiteur/ ten dezen stonden/ waer¹ Van mynen God² verlaten/ een machtich Heere
Papa pater patrum/³ ic moet vermonden/ claer⁴ Ja thooft van alle/ Ipocryten bevonden/ zwaer⁵ Die Christus gelijcformich/ wil sijn tallen keere
Twerc der ootmoedicheit/ en prijst hi niet zeere
Maer soect heerschappie/ met geveinsde practijc[ke]⁶ Zijn insetten⁷ stelde hi/ boven Christus leere
Met den cleede Christi/ verheft hy hem publijcke⁸ Balaams ghescrey⁹/ leert hi aerme en rijcke
Sijn sophisten¹⁰ alle/ hi Beli tvermaen¹¹/ doet
Staet claer beschreven/ rein sonder swijcke¹² Dat sulck een rijcke¹³ bin een ure vergaen/ moet.

Dezen hebbic gedient/ die dagen mijns leven vranc¹⁴ By rade¹⁵ ghecreghen/ een valsch Officie¹⁶ De cromme mutse dragers/¹⁷ hebben mi verheven/ stranc¹⁸ Duer den Paus sijn mi/ previlegen gegeven/ cranc¹⁹ dat ic mochte dooden branden/ ofte doen composicie²⁰ Ic was heesscer²¹ en Juge/ duer placaets malicie²² Wien ick gecreech/ in mijn tyrannighe handen
Vernam ick van rijcdom/ eenighe suspicie
Dien dedick versmooren²³ ofte haest verbranden
[fol. A1v] Ic was crachtich ontsien/ in dees vlaemsch landen
Duer papa den hantebay/ of Sodomijtscen prelaet²⁴ Ick neme toirconden/²⁵ alle rijpe verstanden
Sietmen niet haest vallen/ die waent dat hi vaste staet

Alle die Paus leeringe/ niet wilden hantieren/ hier
Socht ick te vangene/ en te stellen in prysoen
Die Christus waerheit/ wilden alegieren²⁶/ fier
Ic vijncse²⁷ teghen recht/ ick dese²⁸ purgieren schier
Van lijf/ ende goede/ naer mijn selfs bevroen
De sulcke gheesseldick/ met menichte van roen
Tot dat si afstonden/ van huer opinie gepresen
Ja wasser yemandt/ diet niet en wilde doen
Was duer mijn placaet/ tot der doot verwesen
de vette lammerkins/ hielt ick seer verknesen²⁹ Ic vlouchse³⁰ ick schoerse/ vroech ende spade/ siet
Die Testamenten/ of Bybelen wilden lesen
Volghende placaet/³¹ daer was gheen genade niet.

Wien ick gecreegh/ al binder ghevanghenisse
dien ghijnck ick stranghelick/ daer examineren
Si saten als schaepkens/ in grooten verlangenisse
Straffelick so vraechdic/ met verstranghenisse
Of zy niet en gheloofden/ al sonder faelgieren
dat Christus inde Messe/ was sonder cesseren³² en datmen biechten moet/ voor den priester vercuerlic³³ Ja dat den Paus thooft is/ was mijn nareren³⁴ Van Christus kercke/ hier eeuwich gheduerlick
wie daer neen seide/ die antwoordick stuerlick³⁵ dat hij verdomt/ ende eeuwich verloren/ was
[fol. A2r] wie my contradiceerde/ met tormenten doluerlic³⁶ Dedic verbranden/ of int water versmoren/ ras

Boven den Coninck was ick/ machtich in ontrauwen³⁷ Een Juge sonder bril³⁸/ duer des Antecrist doctrine
Ick vergoot tonnoosel bloet/ van mannen ende vrauwen
Die inden Roomschen Paus niet en geloofde ten fine³⁹ Dat hi vander sonden/ was een vergever divine⁴⁰ Een Christen vervolgher/ hiet mi tvolc present⁴¹ dochte my Christus/ een sacraficie te zyne⁴² Ja dat ic weldaet dede/ den hoochsten regent⁴³ Ic meende mijn regnacie/ soude niet nemen ent⁴⁴ Ic bleef versteent/ als dongodlicke pleghen snoo
Ick was hoorende doof/ en al siende blent
Om tbloet te stortene/ ick was gheneghen/ zoo.

Vierentwintich jaer/ heeft gheweest mijn regnacie.
Om de schaepkens te vlane/⁴⁵ ende te pessequeren
Ic vervolchde d'onnoosele/ met groote turbatie
En ick composeerde⁴⁶ de rechtveerdighe natie
de ghiericheit quam mi/ therte inflammeren
Alle die teghen den Paus/ wilden rebelleren
Heb ick meer dan een duust/ gebrocht totter doot
Meer dan twee duust/ mocht icker composeren⁴⁷ wel hondert duust voor my/ uut den lande vloot
Drapiers en cooplieden/ al die mi vreesden groot
fray constige werclieden/ sachmen mi verstoren/ mal
Alle die onnosele die leefden/ na tevangelium milioot⁴⁸ de vette die dode ic de mager hebbic geschoren/ al

[fol.A2v] Ic allendich Inquisiteur/ hoe sal ic mi generen⁴⁹ Ic was gheextimeert/ voor een grooten vassael
De scaepkins willen nu/ den wulf selve scheeren
die lammers verjagen nu/ de draken ende die beeren
Och waer ick te Milanen/ by den Cardinael
Onsen vleeschpot sturt nu/ hier int generael⁵⁰
de Guesen versmaden al/ des Paus ghebodt
Si heeten hem Antecrist/ dat is tprinicipael
die ons beminde/ houden met ons den sot
Si die ons ware cochten/ binnen Babels cot
Versmaden ons coopmanscap/ groot ende cleine vroet⁵¹
Met ons crachtighen wijn/ houden si den spot
Ende prysen nu over al/ de claer fonteine/ soet.

Adieu heilige moeder⁵²/ ic moet u minen noot claghen
Ons geveinstheit es nu/ duer de Guesen ontdect
Si grimmen op mi/⁵³ si willen mi ter doot/ jagen
Na Tevangelium/ nu cleen en groot/ vraghen
Adieu moeder hoe sijt/ ghi nu dus geghect
Adieu messe ghy sijt/ alle de Guesen suspect
Adieu bevaerden/ uutvaerden/ ghi sijt nu tondere⁵⁴
Adieu matten⁵⁵/ ghetyde/ met placebo⁵⁶ vertrect
Adieu clocluuders/ beyaerds/ an elcken bizondere
Adieu musicienen/ coralen/⁵⁷ ic bens een orcondere⁵⁸
Adieu muulstooters/⁵⁹ met u bedriechlicke ware
Ic allendich Inquisiteur/ bem een vermondere⁶⁰
Dat ghemeenen rauwe/ coelt⁶¹ wel te gare.

Adieu Cardinael ghy waert mijn overhooft
Adieu Pater santy⁶²/ opgeblasen puust afgriselic
[fol. A3r] Vlaendren is by naer/ eylaes duer my verdooft⁶³
Van rijcdom/ neeringhe/ seere by⁶⁴ berooft
Inde Spaensche Inquisitie/ verblydic mi Joliselic
Minen moet verhief hem/ in ghiericheit onwyselic
Tot dat de Guesen/ ons wederstonden gestadich
dies segghick allendich/ mensche verknyselick⁶⁵
Adieu Salve Regine/ waer loopick beladich⁶⁶
adieu requiescant in pace/ ghi sijt elken versmadig⁶⁷
Niemant sal mi gheven/ dien ic om broot/ spreke
Adieu Roomschen Sodomijt⁶⁸/ sijt mijns beradig
de spaensce Inquisitie/ doet mi die doot/ steke

Adieu leghen vadere/⁶⁹ die hem so hooge verhief
Boven God inden tempel/ adieu ic moet u laten
adieu cardinaels/ bisscops/ noyt meerder messcief⁷⁰
Luther en dede ons/ noyt sulck een grief
Adieu Abten en Proosten/ die so leckerlick aten
En in geveinsde helicheit/ leefden seer infame
In groote luxurie/⁷¹ adieu hooghe Prelaten
In scijntsel van duechden/ maer therte vul blame
Adieu Pater santy/ adieu uwen heligen name
En is niet meer geacht/ adieu wat u nu geschiet
Ick mach wel segghen/ tot uwer onvrame⁷²
ghi waert so hoverdich/ ghi en kendet u selven niet

Eylaes ick alendich/ kativich meinsche/ fel
Comt doot en wilt mi/ dat herte breken
Nerghens anders naer/ ick niet en weinsche/ el⁷³
ic ben tverloren kint/ dies blyve ick deinsche⁷⁴/ wel
[fol. A3v] Comt berghen bedect mi/ rasch onbesweken
Ic en vraechde niemant/ als ick wilde spreken
den Coninc Philippus/ om mijn noots versinnen
Vrymoedich in sijn camer/ bem⁷⁵ ick ghestreken
Spijts Oraengne/ Egmont/ ic trocker binnen
Waer haelick nu troost/ om mijns ghewinnen
Comt doots morseel⁷⁶/ wilt op mi onbeswaert daken⁷⁷
Schreit/ weent met mi/ ghi papisten uut minnen
die Christum dagelicx/ eenen vlassen baert/ maken⁷⁸ .

Weent schreit huult nonnekins/ ende bagynen/ ghi
Abdessen Religieusen/ goet gheselle Carmelijt
weent Sellebroers/⁷⁹ comt doveerdige Jacopinen/⁸⁰ bi
Luxurieuse putieren/⁸¹ schreit Augustinen/ vry
Schreit Minnebroers/ die maken den ypocrijt⁸²
Screit Clusenaers/ screit die maect den hermijt
Ghi hebt alle gedroncken/ van den oncuuscen wijne
Screit Pastoors/ Capelaens/ schreit die costers sijt
Si⁸³ is bicans verwoest/ ten desen termine
Haer silver is schuum/ ⁸⁴bedeghen en huer corael
Die ons ghebauwen heeft/ dese valsche doctrine
dats den derden Paus/ den Mechelschen Cardinael⁸⁵ .

Adieu Roomsche sophiste/ adieu roupic seer bevreest
Adieu tweeden Paus/ van Lotrijc⁸⁶ ydoone⁸⁷
Cardinael van Mechelen/ adieu heiligen geest⁸⁸
Geveinsde ypocriten/ binnen tsweerelts foreest⁸⁹
Adieu moorders van sielen onder shemels troone
Adieu meester Clays/ mijn Prometeur/⁹⁰ mijn sone
[fol. A4r] Adieu Pieter minen clerc/ en schriver eerbaerlic⁹¹
Babilon is ghevallen/ en huer vergulden croone
Adieu Canoniken/ die in weelde saten claerlick
Die hoere zeyde ons/ met woorden onbeswaerlic
Dat zy gheen weduwe/ soude sijn ongheloghen
Ende ons niet verlaten/ dat sprac si eenpaerlick
Maer die sulcke waent/⁹² vint hem haest bedroghen

Adieu an alle mijn/ Tirannighe subsetuten⁹³
Adieu broeder Rufelare/ wonende binnen Ghendt⁹⁴
Adieu broer Karels Wijcke trect met mi in muten⁹⁵
Adieu broer Cornelis/ inde Brussce besluten⁹⁶
die de vraukens geesselde/ die ons waren in obedient⁹⁷
Adieu broer Pieter de Backer/⁹⁸ mi seer deligent
Om tbloet te verghietene/ ende te doen ontliven
Adieu Jorken van Hol⁹⁹/ die u wijf brocht in torment
Om dat zy in paus leere/ niet en wilde bliven
Uwen getrauwen dienst/ is niet om vul schriven
Dien ic tander tyden/ an u hebbe bevonden
Maer nu moeten wy sceen duer ons valsch bedriven
Dit beclaghic daghlicx/ ten diveersche stonden.

Adieu Meester Hans van Ghent/ scherprechter beseven/¹⁰⁰ plat
Die my ghedient hebt/ tmijnder contemplatie
Adieu meester Malen¹⁰¹/ in Brugge de verheven/ stad
Gave mi god den tijt/ dat ic mochte beteren tleven wat
Tware voor mi/ een uutnemende gratie
Adieu Meester Joris in Dypersche habitatie¹⁰²
Adieu Souvereins dienaers/ groet ende cleene
Die om schandelic gewin/ brochten in desolatie
[fol. A4v] de uutvercoren kinderen/ in grooten weene
die ick ghebrant hebbe/ tot den naecten beene
Waer duer gods toren/ sal op my haest welven
Hebbic gheen deel/ met Christum van Nazareene
Wien wil ic dat wyten/ anders dan my zelven.

Adieu dits eenen orlof/¹⁰³ met zeer drouver herten
An alle Sophisten/ blent verhert opstinaet
Ick aermen Inquisituer/ lyde nu groote smerte
de Guesen hebben mi/ gedaen dese perten
Adieu Papa pater patrum/ met uwen geveinsden staet
Keert u tot Christum of ghi blijft in gods verwaet¹⁰⁴
En alle die onder Babilon haer woonste maken
Waer ic troost soucke/ ic en vinde nergens raet
Eylacen Grandvelle gheeft raet in mijn saken
Dat ic my noeyt en stelde/ om bernen en blaken¹⁰⁵
Ende so ghedient was/¹⁰⁶ den Roomschen princhier¹⁰⁷
Wil mi den Heere God/ niet van sonden slaken¹⁰⁸
So duchtic de helle/ die wert mijn Vaghevier.

Finis.

NOTEN

1: waer: zwerf rond, dool rond
2: mynen God: de paus
3: Papa pater patrum: de paus, der vaderen vader
4: ic moet vermonden/ claer: ik moet het duidelijk zeggen
5: bevonden/ zwaer: is hier praktisch betekenisloos (stoplap)
6: met geveinsde practijc[ke]: door het bedrijven van schijnheilige daden
7: Zijn insetten: het invoeren van zijn verordeningen
8: publijcke: publiekelijk, in het openbaar
9: Balaams ghescrey: het geschreeuw van een valse profeet (Balaäm had volgens de joodse tradities Balak op het idee gebracht om de Israëlieten tot afgoderij te verleiden met behulp van de `de dochters van Moab')
10: Sijn sophisten: zijn verkondigers van een dwaalleer, namelijk zijn priesters
11: Beli tvermaen doet: geeft hij onderrichting, afkomstig van Belial, een aanvoerder der duivels
12: sonder swijcke: zonder mankeren (stoplap)
13: rijcke: koninkrijk
14: vranc: oprecht (bijwoordel. bepaling bij gedient)
15: By rade: op een doordachte manier
16: Officie: ambt
17: De cromme mutse dragers: de doctors in de theologie?
18: verheven/ stranc: flink op de voorgrond geplaatst
19: previlegen ... cranc: privileges die weinig effect hadden
20: doen composicie: afkoop van straf regelen
21: heesscer: eiser, aanklager
22: duer placaets malicie: ten gevolge van de kwaadaardigheid van het plakkaat tegen de ketters
23: versmooren: verdrinken
24: papa den hantebay/ of Sodomijtscen prelaet: vadertje handneuker of nichtenpaap?
25: neme toirconden: neem tot getuigen
26: alegieren: naar voren brengen
27: Ic vijncse: ik nam hen gevangen
28: dese: deed hen
29: hielt ick seer verknesen: had ik stevig in de houdgreep
30: vlouchse: vlooide hen, plunderde hen
31: Volghende placaet: op grond van het plakkaat
32: sonder cesseren: onophoudelijk
33: vercuerlic: voortreffelijk (stoplap)
34: was mijn nareren: vertelde ik
35: stuerlick: boos
36: met tormenten doluerlic: met pijnlijke folteringen
37: machtich in ontrauwen: zeer te kwader trouw
38: sonder bril: die scherp toezicht hield
39: ten fine: tot op het uiterste
40: divine: goddelijk
41: hiet mi tvolc present:: noemde mij het volk hier
42: dochte my Christus/ een sacraficie te zyne: die vervolging leek mij een offer voor Christus
43: den hoochsten regent: de hoogste regeerder (hier: God)
44: versteent: verhard
45: vlane: villen
46: composeerde: legde de rechtvaardigen boeten op
47: composeren: beboeten
48: milioot: eerwaardig? (Zetfout voor de rederijkersstoplap . minioot. ?)
49: hoe sal ic mi generen: hoe zal ik in mijn nderhoud voorzien
50: Onsen vleeschpot sturt nu/ hier int generael: Met ons gaat het over het algemeen hier niet best meer
51: vroet: oppassend
52: heilige moeder: de r.k. kerk
53: grimmen op mi: zijn boos op mij
54: sijt nu tondere: gij delft nu het onderspit
55: matten: metten
56: placebo: woord waarmee de antifoon die bij een lijkdienst wordt gezongen, begint (dus zeer bekend in de r.k. liturgie)
57: coralen: koorknapen
58: ic bens een orcondere: ik deel dit mee
59: muulstooters: handelaars in relikwieën
60: bem een vermondere: zal het zeggen
61: coelt: vermindert (betekenis: gedeelde smart is halve smart)
62: Pater santy: Sancte Pater (Heilige Vader, de titel waarmee de paus wordt aangesproken)
63: verdooft:geruïneerd
64: seere by: bijna helemaal
65: verknyselick: gekweld
66: waer loopick beladich: waar moet ik met mijn last heen
67: ghi sijt elken versmadig: door iedereen wordt gij verworpen
68: Roomschen Sodomijt: bedoeld is de paus
69: leghen vadere: ijdele, onbeduidende vader (hier tevens woordspeling met Heilige Vader, namelijk de paus)
70: messcief: ellende
71: luxurie: onkuisheid
72: onvrame: verdriet
73: ick niet en weinsche/ el: ik wens niets anders
74: deinsche: obscuur, ongunstig bekend?
75: bem: lees: ben
76: doots morseel: dood (letterlijk: hapje van de dood)
77: op mi [...] daken: over mij komen
78: eenen vlassen baert/ maken: op schijnheilige wijze bedriegen
79: Sellebroers: cellebroers of alexianen, een congregatie van lekebroeders die leefden naar de regel van Augustinus en die het verplegen van zieken en het begraven van armen als hun voornaamste taak zagen
80: doveerdige Jacopinen: woordspeling met . d'eerweerdige Jacopinen'? Jacopinen zijn dominicanen, de uitverkoren adviseurs van Titelmans bij het ketterjagen (Zie Decavele dl. 1 (1975), p. 17).
81: Luxurieuse putieren: wellustige losbollen
82: maken den ypocrijt: ze hangen de schijnheilige uit
83: Si: bedoeld is de rooms-katholieke kerk
84: bedeghen: volgroeid
85: den Mechelschen Cardinael: Antoine Perrenot (1517-1586), kardinaal van Granvelle, was in 1561 door de paus tot aartsbisschop van Mechelen en tevens tot kardinaal benoemd (Parker 1977, p. 48).
86: tweeden Paus/ van Lotrijc: bedoeld is Charles de Guise ( 1574), kardinaal van Lotharingen. Na 28 juli 1566 neemt Godevaerd van Haecht in zijn Kroniek een pamflet tegen kardinaal Granvelle op, waarin Charles de Guise als tweede paus wordt genoemd: "[...] ende den cardinael van Lotringen soude wesen paus in Vranckeryck, en genoempt worden Godt den Sone [...]". (Van Haecht dl. 1 (1929), p. 78).
87: ydoone: liefelijk, prettig
88: adieu heiligen geest: lijkt te zijn ontleend aan het reeds eerder geciteerde schotschrift tegen Granvelle, die hierin na de paus van Rome en de paus van Frankrijk, de rang bekleedt van . derde paus. of paus van Nederland: . en den paus van Nederlant [soude genoempt worden] Godt den Heylighen Geest. (Van Haecht dl. 1 (1929), p. 78).
89: tsweerelts foreest: de wereld
90: meester Clays/ mijn Prometeur/: Nicolas de Hondt (ook: Canis) werkte in de periode van januari 1556 tot april 1566 als promotor iustitiae of aanklager onder Titelmans. Hij woonde tot januari 1566 te Ronse, daarna te Gent (Decavele dl. 1 (1975), p. 15).
91: Pieter minen clerc/ en schriver eerbaerlic: bedoeld wordt de Kortrijkse notaris Pieter van Hee (ook: van den Heede of Hedanus), de rechterhand van Titelmans in de periode van 17 september 1555 tot 14 juli 1566 (Decavele dl. 1 (1975), p. 15).
92: sulcke waent: dit soort dingen denkt
93: subsetuten: substituten, vervangers
94: broeder Rufelare/ wonende binnen Ghendt: Franciscus Ruffelaert O.P. (1518-1596). Toen de Spaanse soldaten op 23 juni 1568 Gent verlieten, ontvingen ze in het openbaar de zegen en heilwensen van Frans Ruffelaert en van andere dominicanen (Van Vaernewijck dl. 4 (1876), p. 133).
95: broer Karels Wijcke trect met mi in muten: gaat het om Karel Wicke die kapelaan was te Nieuwkerke bij Belle? Kort nadat deze door Titelmans in april 1560 ter verantwoording was geroepen vanwege zijn heterodoxe opvattingen, vluchtte deze naar Londen (Decavele dl. 1 (1975), p. 397).
in muten: naar een schuilhoek
96: inde Brussce besluten: in het Brugse perk (dus: te Brugge)
97: in obedient: inobediënt, ongehoorzaam
98: broer Pieter de Backer: Pieter de Backere O.P. (1517-1601)
99: Jorken van Hol: niet gevonden
100: Meester Hans van Ghent/ scherprechter beseven: Hans vanden Berghe was de beul van Gent (volgens Van Vaernewijck dl. 1, p. 277).
101: meester Malen: niet gevonden; gezien de context was deze Van Male vermoedelijk de beul van Brugge
102: Meester Joris in Dypersche habitatie: het gaat hier vermoedelijk om de beul van Ieper
103: orlof: afscheid
104: verwaet: veroordeling tot de eeuwige ondergang door God
105: Dat ic my noeyt en stelde/ om bernen en blaken: omdat ik nooit voorbereidingen trof tot het oprichten van brandstapels
106: so ghedient was: diende
107: princhier: vorst
108: slaken: bevrijden